ثواب و عقابثواب و عقاب، دو اصطلاحى است که بیشتر در مباحث کلامی مطرح گردیده و معرکه آراى کلامى می‌باشد. ۱ - معنای ثواب و عقاب" ثواب " یعنى پاداش و جزاى خیر که از سوى پروردگار به بندگان مؤمن در برابر اطاعت از تکالیف الهی و انجام کارهاى نیک داده مى شود . و " عقاب " سزا و جزاى بدى ( عذاب ) است که در روز قیامت به بندگان کافر یا عاصى، به دلیل کفر یا انجام کارهاى ناروا و خلاف شرع، می‌رسد . ۲ - مباحث کلامی پیرامون ثواب و عقابمیان متکلمان شیعه، اشاعره، معتزله و فلاسفه درباره ثواب و عقاب ، مباحثی مطرح است، از جمله این که آیا مدح و ذم همان ثواب و عقاب است یا خیر ؛ آیا ثواب و عقاب استحقاقى است یا نه ؛ آیا عقاب کفار و گناهکاران، دایمى است یا مقطعى ؛ و در چه صورت عبد استحقاق ثواب و عقاب دارد . براى کسب اطلاع بیشتر به کتاب هاى معتبر کلامى رجوع شود . [۱]
لغت نامه دهخدا، دهخدا، علی اكبر، ج ۱۰، ص ۱۴۰۹۱.
[۲]
لغت نامه دهخدا، دهخدا، علی اكبر، ج ۵، ص ۶۴۰۳
[۳]
كشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تهانوی، محمد اعلی بن علی، ج ۱، ص ۱۷۱.
۳ - در نگاه امام خمینیامام خمینی ثواب و عقاب را جزای امتثال اوامر و نواهی حق‌تعالی می‌داند [۶]
خمینی، روح الله، جواهر الاصول، ج۳، ص۱۴۸-۱۴۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۳ قمری.
و در مورد اینکه ثواب اخروی از روی استحقاق است یا تفضل، با استناد به کلام اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) در ثواب قائل به تفضل و در عقاب قائل به استحقاق است. کسی که عمل صالح انجام داد نه مستحق ثواب است و نه عقاب، اما از آنجاکه خداوند وعده ثواب داده، به وعده خود عمل می‌کند، ولی نه به این معنا که مجبور باشد بلکه از باب تفضل عطا می‌کند. البته اگر ثواب و عقاب از لوازم اعمال باشد، در این صورت به نحو استحقاق تکوینی خواهد بود و در این صورت دیگر تعبیر استحقاق معنا ندارد، همان‌گونه که اگر کسی قائل به جعلیت ثواب و عقاب شود نیز تعبیر به استحقاق معنا ندارد. البته امام خمینی در توصیه‌های اخلاقی خود تاکید دارد که سالک عملش را از خود نداند و طلب ثواب نکند، بلکه ثواب را تفضل بداند که این خود سبب رسیدن به درجات عالی اخلاص و مراتب عالی توحید افعالی خواهد بود.امام خمینی ثواب و عقاب در آخرت را متناسب با اعمال در دنیا می‌داند [۱۱]
خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۰۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
و معتقد است بنا بر عینیت، اعمال و اجزا و لوازم عمل بودن در آخرت می‌باشد. البته امام خمینی شرایطی برای صحت ثواب و عقاب ذکر می‌کند:۱- فاعل دارای قوه ادراک باشد و قدرت آگاهی و اطلاع بر عالم آخرت داشته باشد. ۲- تکالیف الهی به او رسیده باشد. ۳- صدور فعل از فاعل با اراده و اختیار و بدون هیچ اجباری باشد. امام خمینی برخی عوامل را سبب زوال ثواب و عقاب را عبارت از: ۱-ریا: اگر ریا هنگام عمل باشد عمل را باطل می‌کند و صاحب عمل، نه‌تنها استحقاق ثوابی پیدا نمی‌کند بلکه تا مرز شک می‌رود. ۲- احباط: امام خمینی جزع و فزع و عدم صبر بر مصیبت و عدم رضا به قضای الهی را موجب حبط اعمال می‌داند همچنین امام خمینی با استناد به روایتی گفتن سخن توهین‌آمیز به شوهر را سبب حبط اعمال او شمرده است. [۱۳]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۱۳-۱۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۴ - پانویس۵ - منبع• فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۳۷۰، برگرفته از مقاله «ثواب و عقاب». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |